نقد مشهورات - جابربن حیان؛ واقعیت یا افسانه؟ مشاهده در قالب پی دی اف چاپ فرستادن به ایمیل

در باب اثبات مطلوبیت علوم مدرن غربی و عدم تعارض آن با دین و بلکه پیوند و تلائم آن با دین، ادله گوناگونی از سوی متدینین مطرح می شود که از جمله آنها استناد به شخصیتی تاریخی به نام جابر بن حیان است. چنین مشهور است که جابر بن حیان یکی از شاگردان برجسته امام صادق علیه السلام در علوم طبیعی و تجربی و از جمله علم شیمی و طب بوده و نظریه ها و رساله های علمی بسیاری که محصول تعالیم آن امام همام بوده است از خود به جای گذاشته است و این آثار در دسترس غربی ها قرار گرفته و مانند دیگر متون علمی ای که از تمدن اسلامی به غرب برده شد، در رنسانس علمی غرب سهمی به سزا داشته است و این بدان معناست که نه تنها تعارضی بین دین و به خصوص مکتب تشیع با علوم و تمدن جدید غربی نیست بلکه اساساً نوزایی علمی غرب مدیون و منبعث از تمدن اسلامی است.

از جمله کتب و آثاری که در بزرگ نمایی جابر و القا و تثبیت این انگاره در محافل دینی ایران بسیار مؤثر بوده است، کتاب «مغز متفکر جهان شیعه» اثر گروهی از مستشرقان و خاورشناسان غربی است که توسط ذبیح الله منصوری در سال 1354 ه ش ترجمه و منتشر شده است که در باره این کتاب در بخش پایانی مقاله توضیحاتی را ارائه خواهیم کرد.

این انگاره مشهور تا چه حد با واقعیت منطبق است؟ مقاله حاضر در پی پاسخ به این سئوال است.

شاید مورخان و تراجم نویسان در مورد کمتر شخصیت تاریخی مانند جابر بن حیان اقوال متفاوت و متعارض ابراز داشته اند. اختلاف در مورد جابر از اصل وجود او آغاز و تا نام و تاریخ تولد و زادگاه و اقامتگاه و آثار و استاد و مذهب و تاریخ وفات و مدفن او دامن گستر می شود.

دکتر زکی نجیب محمود مصری نویسنده یکی از معدود آثار نوشته شده در باره جابر بن حیان متن کتاب خود را با این سطور آغاز می کند: «در باره زندگانی جابر بر خلاف انتظار جز اقوالی متعارض بر جای نمانده است. اختلاف آراء در این زمینه به اندازه ای است که حتی عده ای منکر وجود تاریخی شخصی به نام جابر شده اند.»[1]

اختلاف در مورد نام جابر

از جابر گاه با کنیه ابو عبدالله و گاه با کنیه ابوموسی نام برده شده است. مورخان گفته اند، شاید این اختلاف ناشی از آن باشد که وی دو پسر به نام های عبدالله و موسی داشته است.[2]

اختلاف در تاریخ ولادت و زادگاه جابر

عده ای او را ایرانی و زادگاهش را طوس خراسان می دانند.[3] و عده ای دیگر او را اهل طرسوس (شهری در کشور سوریه) دانسته اند. روایت سومی نیز او را از صابئین حران می شمارد.[4] روایت چهارم مربوط به نویسنده ای آفریقایی است که جابر را اهل یونان دانسته است که به اسلام گروید.[5] روایت پنجم او را کوفی می داند. ابن ندیم در کتاب الفهرست این قول را منسوب به شیعیان می داند.[6] در مورد تاریخ تولد او نیز نظری قطعی و واحد وجود ندارد اما در این نکته اتفاق نظر وجود دارد که وی در عهد هارون الرشید و دوران صدارت برمکیان می زیسته است.

اختلاف در تاریخ وفات و مدفن جابر

مدفن جابر نیز نامعلوم و سال وفات او نیز محل اختلاف است. حاجی خلیفه در کتاب کشف الظنون سال 160 قمری و جلدکی وفات او را در عصر خلافت مأمون (198-218ق) دانسته اند.[7]

اختلاف در مذهب جابر

عده ای او را شیعه و گروهی او را در زمره فلاسفه و گروهی دیگر او را در زمره صوفیه می دانند. نویسنده کتاب تحلیلی از آرای جابر بن حیان می گوید: «او در سیاست شیعه، در بحث و استدلال فیلسوف و در علم و دانش شیمیدان و بالاتر از همه اینکه یک صوفی بود.»[8] و بدین نحو جمع بین اضداد نموده است!

اختلاف در آثار منسوب به جابر

در این مورد که آیا همه کتاب هایی را که ابن ندیم در کتاب الفهرست، نوشته جابر دانسته است، واقعاً مربوط به جابر است یا نه نیز محققان اختلاف کرده اند. محقق غربی برتلو پاره ای از آثار منتسب به جابر را نوشته او ندانسته و معتقد است، نویسنده آثاری که فقط به زبان لاتین است، فردی لاتین زبان (زنده در قرون بعدی) بوده است که نام حقیقی خود را پنهان کرده و برای کسب شهرت نام جابر را بر کتابش نهاده است.[9]

علاوه بر این وقتی ابن ندیم از آثار جابر نام می برد، با تعابیری مواجه هستیم که مضطرب، اغراق آمیز و افسانه گونه به نظر می رسد. تقریباً در کمتر موضوع و علمی است که کتاب و رساله ای به جابر منسوب نباشد. ابن ندیم پس از ذکر نام 112 کتاب و رساله جابر می نویسد: «و برای جابر علاوه بر اینها، 70 کتاب دیگر است... و ده کتاب دیگر نیز به این 70 کتاب اضافه می شود... محمد بن اسحاق به نقل از جابر می نویسد که بعد از این کتب، 30 رساله دیگر تألیف کردم که بی نام هستند؛ سپس 4 مقاله تألیف کردم... و بعد از آن 10 کتاب نوشتم... ابوموسی همچنین می گوید: 300 کتاب در فلسفه و 300 کتاب در... و1300 رساله در صنایع مجموعه و ابزار جنگ تألیف کردم. سپس کتابی بزرگ در موضوع طب نوشتم و کتاب هایی کوچک و بزرگ به نگارش در آوردم و در دانش طب حدود 500 کتاب تألیف کردم... کتبی در زهد و مواعظ و کتبی فراوان در عزائم نوشتم... و در مورد خواص اشیاء نیز کتاب های زیادی نگاشتم. پس از آن 500 کتاب در رد فلاسفه نوشتم.»[10] همچنین گاه برخی نظرات تجربی منقول از جابر نیز هاله ابهام پیرامون این شخصیت علمی ـ اسطوره ای را غلیظ تر می کند:

«هر گاه گاو نری را ـ اگر سرخ رنگ باشد بهتر است ـ در خانه ای محبوس کنی و برایش گیاه حاشاشیا بریزی و در چهار طرف سقف آن چهار منفذ باز کنی و آن گاه گاو را به حال خود رها کنی تا بمیرد و متعفن شود، از آن زنبور عسل به وجود می آید...» !!؟[11] اکنون با این اوصاف باید به چند سوال در باره جابر پاسخ دهیم:

1. آیا اساسا فردی به نام جابر بن حیان وجود خارجی داشته است؟

به نظر می رسد نتوان به راحتی وجود شخصی به نام جابر بن حیان را در تاریخ انکار کرد و باید این استدلال ابن ندیم را پذیرفت که بسیار بعید است که کسی یا کسانی آثاری را با زحمت و مشقت فراوان نوشته و به نام فردی مجعول به نام جابر بن حیان منتشر کرده باشند. ابن ندیم در کتاب الفهرست پس از ذکر این نکته که جماعتي از اهل علم و اکابر ورّاقين گفته اند که اين مرد يعني جابر اصل و حقيقتي ندارد و بعضي از آنان گفته اند که تصنيفي جز کتاب الرحمة نداشته و اين مصنفات را مردم تصنيف نموده و به وي نسبت داده اند، می نویسد: «اگر شخص دانشمندي بنشيند و خود را به رنج بيندازد و کتابي در دو هزار ورق تصنيف کند و پس از آنکه روح و قريحه خود را در تنظيم آن به زحمت انداخته و در نوشتن و استنساخ آن تحمل رنج کرده، کتاب را به ديگري خواه وجود داشته يا وجود نداشته باشد نسبت بدهد، نوعي ناداني است و هيچ کس چنين کاري نمي کند و کسي که ساعتي با علم سر و کار داشته باشد بدين کار تن در نمي دهد. چه فائده و نتيجه اي در اين کار متصور است ؟ اين مرد (جابر) به حقيقت وجود داشته و احوال وي آشکار و مشهور است و تصنيفاتش بسيار» [12]

در هر صورت مشخص نبودن زادگاه و تاریخ دقیق تولد و وفات و مدفن او و حتی اختلاف در مذهب و برخی از آثار منتسب به او ادله ای کافی برای انکار اصل وجود او نمی تواند باشد.

2. آیا جابر شیعه و از اصحاب امام صادق علیه السلام بوده است؟

اثبات شیعه بودن جابر و اینکه از اصحاب و شاگردان امام صادق علیه السلام بوده است، امری دشوار و فاقد ادله کافی و اطمینان بخش است وتنها شواهدی اندک بر این ادعا می توان برشمرد. عده ای این تعبیر را در برخی آثار جابر مبنی بر اینکه «مولا و آقایم جعفر چنین گفت... » دلیل بر مدعای فوق گرفته اند و این در حالی است که برخی مورخین گفته اند مقصود او از مولایم جعفر، جعفر برمکی ـ که جابر روابط نزدیکی با برمکیان داشته است ـ بوده است[13] اما شواهد متعددی بر خلاف این ادعا که جابر شیعه و از شاگردان و اصحاب امام صادق علیه السلام بوده است وجود دارد:

1. اینکه عده ای از مورخین او را صوفی و یا فیلسوف دانسته اند شاهدی بر این است که او از زمره شیعیان خارج بوده است چرا که شیعه در آن زمان در برابر تصوف و فلسفه موضعی مخالف داشته است. هشام بن حکم که از شاگردان برجسته امام صادق علیه السلام بوده است، رديه ای بر ارسطو در مبحث توحید داشته است و اساسا به خاطر مخالفتش با فلسفه مورد پیگرد حکومت بنی عباس بوده است. سفیان ثوری که از صوفیان سرشناس آن دوره بوده است در جبهه مخالف امام صادق علیه السلام بوده است که ماجرای رخ داده بین او و امام علیه السلام مشهور است و خلاصه اینکه هیچ پیوندی بین فلسفه و تصوف با تشیع در آن روزگار نمی توان سراغ داد بلکه همه شواهد بر خلاف آن است. (در ادامه همین مقاله در این باره بیشتر خواهیم نوشت)

2. نکته بسیار مهم آن که هیچ یک از کتب رجالی متقدم و متاخر شیعه ( به استثنای کتاب رجالی مرحوم آقای خويي که در باره آن نیز توضیح خواهیم داد) نامی از جابر بن حیان به عنوان شاگرد و یکی از اصحاب امام علیه السلام نبرده اند و این در حالی است که کتب رجالی ما حاوی سرگذشت و زندگینامه بسیاری از روات و اصحاب ائمه علیهم السلام است که تنها چند روایت و بلکه یک روایت در موضوعات دینی و فقهی و یا طبی و یا دیگر موضوعات از امام علیه السلام نقل کرده اند. و حتی در این کتب بعضا سرگذشت کسانی که از مخالفان ائمه بوده اند نقل شده است؛ حال چگونه است که از جابر بن حیان که دهها کتاب و رساله تحت تعلیم و اشراف امام صادق علیه السلام نوشته است، در این کتب اسمی برده نمی شود؟ علاوه بر این هیچ روایت و مطلبی هم در هیچ موضوعی به نقل از جابر در کتب و منابع روایی شیعه وجود ندارد. تنها در بحارالانوار یک بار نام جابر بن حیان ضمن بیان علامه مجلسی (ره) آمده است که او را از علمای نجوم و «صاحب صادق» ذکر کرده و اینکه ابن ندیم او را از رجال شیعه دانسته است. علامه مجلسی این مطلب را در ذکر علمای شیعه آشنا با علم نجوم از کتاب فرج المهموم سید علی بن طاووس حلی نقل کرده است.[14]

در کتاب مستدرک الوسائل نیز دوبار نام جابر بن حیان آمده که تکراری است و روایت حاکی از آن است که بین جابر و امام صادق علیه السلام نامه نگاری می شده است:

«عن جعفر بن جابر الطائی عن موسی بن عمر بن زید عن عمر بن یزید قال کتب جابر بن حیان الصوفی الی ابی عبداللّه علیه السلام فقال: یا ابن رسول اللّه منعتنی ریح شابکه شبکت بین قرنی الی قدمی فادع اللّه لی، فَدَعا له و کتب الیه: علیک بسعوط العنبر و الزنبق علی الریق، تعافی منها ان شاء اللّه . ففعل ذلک فکانها نشط من عقال»[15]

3. و اما آمدن اسم جابر در کتاب معجم الرجال آیت الله خويي (ره) نه به نقل از منابع رجالی و حدیثی شیعه که به نقل از فهرست ابن ندیم و آثار نوشته شده معاصر و نیز به نقل از مستشرق معروف جرجی زیدان است (که در این باره که چرا مستشرقین این همه علاقه به معرفی جابر به عنوان یک مسلمان و شیعه از خود نشان داده اند توضیح خواهیم داد.) مرحوم آقای خويي در ذیل واژه جابر بن حیان می نویسد: « ابوموسی صوفی طرطوسی از مشاهیر اصحاب متقدم ما است که عالم به فنون غریبه بوده است و برای او آثار تالیفی فراوانی بوده است که از امام صادق علیه السلام فراگرفته است. عده زیادی از این که شیخ طوسی و نجاشی زندگینامه جابر بن حیان را در کتب رجالی خود ذکر نکرده اند تعجب کرده اند. در احوال جابر کتب زیادی تالیف شده است که علاقه مندان می توانند به آن مراجعه کنند. بر اساس آنچه که در مجله الهلال از جرجی زیدان نقل شده است: جابر از شاگردان امام صادق علیه السلام بوده است و شگفت ترین چیزی که در باره جابر وجود دارد این است که اروپایی ها در مورد جابر اهتمام بیشتری از مسلمین و عربها داشته اند و در باره جابر و آثار او مطالب و مقالات زیادی نوشته اند و گفته اند که او اولین کسی است که اساس شیمی جدید را پی ریزی کرده است. کتابهای جابر در کتابخانه های اروپاییان فراوان است و او تا ابد حجت شرقی بر غربی است.»[16]

4. مهمتر و اساسی تر از آنچه در بالا گفته آمد، این نکته است که با فرض پذیرش این مساله که جابر علوم خود را در موضوعات و مسائل طبیعی مانند شیمی و طب از امام صادق علیه السلام گرفته باشد و غربی ها نیز در دوره رنسانس با استفاده و دستمایه قرار دادن آثار جابر و امثال او به برخی علوم مدرن رسیده باشند، این موضوع هرگز نمی تواند اثبات گر مطلوبیت و مشروعیت علوم مدرن باشد زیرا اگر چه این حرف فی الجمله قابل پذیرش است که تحولات علمی و تکنیکی غرب جدید با علوم سنتی متخذ از جوامع اسلامی مرتبط بوده است، اما باید به این مهم توجه داشت که علوم مدرن با علوم سنتی متناظر خود تفاوت کیفی و ماهوی پیدا کرده اند و فی المثل شیمی و طب مدرن تداوم کمال یافته شیمی و طب سنتی نیستند. طب مدرن اگر چه بسیاری از موفقیتهایش را مرهون و بلکه به سرقت گرفته از طب سنتی است اما در این طب، مبانی اساسی طب سنتی که مبتنی بر مزاجها و اخلاط چهار گانه است ( و در روایات طبی ما نیز بر صحت این مبانی تصریح شده است) به کلی انکار می شود و شیوه دیگر در پیش گرفته می شود که در ابعادی برای بشریت فاجعه آمیز بوده است.

مورخین علم این نکته مهم را یاد آور شده اند علوم مدرن غرب زاییده برخی مبانی و مبادی خاص نظری و فکری بوده است. در بررسي‌ مبادي‌ علوم‌ جديد، بايد قبل‌ از هر چيز به‌ اين‌ نكته‌ اشاره‌ نمود كه‌ مهمترين‌ نقطه‌ عزيمت‌ علم‌ جديد، كه‌ دستاوردهاي‌ عظيم‌ تكنولوژيك‌ به‌ همراه‌ داشت‌، «ميل‌ به‌ استيلا و تسّلط‌ بر طبيعت‌» بود كه‌ اين‌ خود، ناشي‌ از مباني‌ جديد دیگری‌ بود كه‌ در غرب‌ پا گرفت‌ و به‌ ظهور مذهب‌ اصالت‌ انسان‌ (اومانيسم‌)، انجاميد.

مفهوم‌ عريان‌ مذهب‌ اومانيسم‌، خدا انگاري‌ انسان‌ و انتقال‌ صفات‌ خدايي‌ چون‌ خالقيت‌، قادريت‌، رازقيت‌، صانعيت‌، و... به‌ انسان‌ بود. با ظهور و غلبه‌ اومانيسم‌، شاهد تولد انساني‌ هستيم‌ كه‌ تعالي‌ و رستگاري‌ را در خضوع‌ و خشوع‌ در برابر خدا و به‌ تبع‌ آن‌ فروتني‌ در برابر طبيعت‌ و مهرورزي‌ نسبت‌ به‌ ديگر موجودات‌ و اشيا كه‌ مخلوقات‌ خداوند و تسبيح‌گوي‌ او محسوب‌ مي‌شوند، نمي‌بيند بلكه‌ خود بر اريكه‌ خدايي‌ تكيه‌ زده‌ و مقصودي‌ جز كسب‌ اقتدار، استيلا بر محيط‌ و طبيعت‌، تمتّع‌ بي‌ حد و مرز از دنيا و ميل‌ به‌ خلود و جاودانگي‌ در آن‌ ندارد. در چنين‌ فضايي‌ است‌ كه‌ مبادي‌ و بنيانهاي‌ علم‌ جديد، پي‌ريزي‌ مي‌شود وتعريف‌ «علم‌» به‌كلّي‌ دگرگون‌ مي‌شود:

«با پيدايش‌ فلسفه‌ جديد غرب‌، هوايي‌ آمده‌ است‌ كه‌ در جانها مي‌نشيند و مردمان‌ را به‌ مقصدي‌ كه‌ خود دارد، مي‌رساند. به‌ اين‌ معني‌ كه‌ اگر فلسفه‌ جديد نبود، علم‌ جديد هم‌ پيدا نمي‌شد.»[17]

فروغی در کتاب سیر حکمت در اروپا می نویسد: جوهر علم‌ جديد در اين‌ سخن‌ قصار فرانسيس‌ بيكن‌ (1626-1561) نمايان‌ است‌ كه‌ مي‌گفت‌: Knowledge is power ، علم‌، قدرت‌ است‌؛ و «كسب‌ علم‌، براي‌ تحصيل‌ قدرت‌ بر تصرف‌ كردن‌ در طبيعت‌ يعني‌ تغيير و تبديل‌ اجسام‌؛» [18]

بیکن همچنين‌ مي‌گفت‌: «علوم‌ بر جاي‌ خود متوقف‌ مانده‌ است‌... و سنت‌ و روش‌ مدارس‌، پيروي‌ شاگردان‌ از استادان‌ است‌ نه‌ پرورش‌ مخترعان‌ و كاشفان‌... آنچه‌ بايد گرفت‌ عمل‌ است‌ نه‌ عقيده‌، كوشش‌ من‌ اين‌ نيست‌ كه‌ آييني‌ نو بياورم‌ يا عقيده‌اي‌ تأسيس‌ كنم‌ بلكه‌ هم‌ّ من‌ آن‌ است‌ كه‌ فايده‌اي‌ برسانم‌ و قدرتي‌ ببخشم‌... نمي‌توان‌ بر طبيعت‌ مسلط‌ شد مگر آن‌ كه‌ طبيعت‌ زير فرمان‌ ما باشد. اگر از قوانين‌ طبيعت‌ آگاه‌ شديم‌، بر آن‌ فرمانروا خواهيم‌ گشت‌، در صورتي‌ كه‌ اكنون‌ به‌ علت‌ جهل‌ و ناداني‌، برده آن‌ هستيم‌. علم‌، راهي‌ است‌ به‌ سوي‌ مدينة فاضله‌... [بايد] بطور كلي‌، خاك‌ دور و بر ريشه‌ علوم‌ را بكنيم‌ و زير و رو كنيم‌.»

ويل‌ دورانت‌ پس‌ از نقل‌ اين‌ مطلب‌ در كتاب‌ «تاريخ‌ فلسفه‌»، مي‌نويسد: «اينجاست‌ كه‌ نخستين‌ بار صدا و آهنگ‌ دانش‌ نو به‌ گوش‌ مي‌رسد.»[19]

بيكن‌ و ديگر بنيان‌گزاران‌ فلسفه‌ جديد غرب‌، متفكران‌ قرون‌ وسطي‌ و فلاسفه‌ متافيزيك‌ و علماي‌ ديني‌ را از اين‌ بابت‌ كه‌ براي‌ علم‌، شأن‌ تفسير و تعبير عالم‌ و ادراك‌ حقايق‌ ماورايي‌، قائل‌ بودند و علوم‌ طبيعي‌ را از اين‌ جهت‌ كه‌ ماده‌ و طبيعت‌ را مورد مطالعه‌ قرار مي‌دهد، در مرتبتي‌ پايين‌تر از الهيات‌ قرار مي‌دادند و با عنوان‌ علوم‌ اخس‌ّ (در برابر علوم‌ اشرف‌) از آن‌ ياد مي‌كردند، مورد حمله‌ و استهزاء قرار مي‌دهند و اعلام‌ مي‌كنند كه‌ از اين‌ پس‌ بايد راه‌ جديدي‌ در علم‌ گشود و اگر گذشتگان‌، علم‌ را براي‌ تفسير و تعبير عالم‌ مي‌خواستند، ما بايد علم‌ را براي‌ تغيير عالم‌ بخواهيم‌.

از جمله کسانی که به مبادی خاص علم جدید و تفاوت آن با علوم سنتی توجه کرده است، شهید آیت الله مطهری (ره) است:

«در حدود چهار قرن‌ پيش‌، يعني‌ در قرن‌ شانزدهم‌، تحولي‌ در علم‌ و منطق‌ پيدا شد و دو نفر از فيلسوفان‌ بزرگ‌ جهان‌ كه‌ يكي‌ انگليسي‌ (بيكن‌) و ديگري‌ فرانسوي‌ (دكارت‌) است‌، پيشرو علم‌ جديد خوانده‌ شدند. بالخصوص‌ بيكن‌، نظري‌ در باب‌ علم‌ دارد كه‌ اين‌ نظر، همه‌ نظريات‌ گذشته‌ را دگرگون‌ كرد. ... قبل‌ از بيكن‌، اكابر بشر اعم‌ از فلاسفه‌ ـ بالخصوص‌ اديان‌ ـ علم‌ را در خدمت‌ حقيقت‌ گرفته‌ بودند نه‌ در خدمت‌ قدرت‌ و توانايي‌؛ يعني‌ وقتي‌ انسان‌ را تشويق‌ به‌ فراگيري‌ علم‌ مي‌كردند، تكيه‌گاه‌ اين‌ تشويق‌ اين‌ بود كه‌ اي‌ انسان‌، عالم‌ باش‌! آگاه‌ باش‌! كه‌ علم‌، تو را به‌ حقيقت‌ مي‌رساند، علم‌ وسيله‌ رسيدن‌ انسان‌ به‌ حقيقت‌ است‌، و به‌ همين‌ دليل‌، علم‌، قداست‌ داشت‌، يعني‌ حقيقتي‌ مقدس‌ و مافوق‌ منافع‌ انسان‌ و امور مادي‌ بود. بيكن‌ نظر جديدي‌ ابراز كرد و گفت‌: اينها براي‌ انسان‌ سرگرمي‌ است‌ كه‌ دنبال‌ علم‌ برود براي‌ اين‌ كه‌ مي‌خواهد حقيقت‌ را كشف‌ كند، انسان‌ علم‌ را بايد در خدمت‌ زندگي‌ قرار دهد، آن‌ علمي‌ خوب‌ است‌ كه‌ بيشتر به‌ كار زندگي‌ انسان‌ بخورد، آن‌ علمي‌ خوب‌ است‌ كه‌ انسان‌ را بر طبيعت‌ مسلط‌ كند، آن‌ علمي‌ خوب‌ است‌ كه‌ به‌ انسان‌ توانايي‌ بدهد. اين‌ بود كه‌ علم‌، جنبه‌ آسماني‌ خودش‌ را به‌ جنبه‌ زميني‌ و مادي‌ داد، يعني‌ مسير علم‌ و تحقيق‌ عوض‌ شد و علم‌ در مسير كشف‌ اسرار و رموز طبيعت‌ افتاد، براي‌ اين‌ كه‌ انسان‌ بيشتر بر طبيعت‌ مسلط‌ شود و بهتر بتواند زندگي‌ كند و به‌ عبارت‌ ديگر، رفاهش‌ را بهتر و بيشتر فراهم‌ كند. .... علم‌ ديگر آن‌ قداست‌ و والايي‌ و مقام‌ مقدس‌ و طهارت‌ خود را از دست‌ داد. در تحصيلات‌ جديد كه‌ ادامه‌ همان‌ روش‌ بيكن‌ است‌، اصلا مسئله‌ تعليم‌ و تعلّم‌، آن‌ قداست‌ خود را به‌ كلي‌ از دست‌ داده‌ است‌. يك‌ دانشجو وقتي‌ تحصيل‌ مي‌كند، تحصيل‌ براي‌ او يك‌ عامل‌ مقدماتي‌ براي‌ زندگي‌ است‌. طبق‌ اين‌ روش‌، ديگر فرقي‌ نيست‌ بين‌ اين‌ كه‌ يك‌ انسان‌ در مدرسه‌ و دانشگاه‌ درس‌ بخواند براي‌ اين‌ كه‌ فردا دكتر و مهندس‌ شود و يك‌ زندگي‌ خوب‌ فراهم‌ كند و يا اين‌ كه‌ در بازار، شاگرد يك‌ تاجر و يا يك‌ عطار و بقال‌ بشود. او دنبال‌ پول‌ مي‌دود و آن‌ ديگري‌ هم‌ دنبال‌ پول‌ مي‌دود. بيكن‌ گفت‌: علم‌ براي‌ قدرت‌ و در خدمت‌ قدرت‌، دانايي‌ براي‌ توانايي‌ نه‌ براي‌ چيز ديگر. اين‌ نظريه‌ در ابتدا اثر بد خودش‌ را ظاهر نكرد ولي‌ تدريجاً كه‌ بشر از علم‌، فقط‌ توانايي‌ و قدرت‌ مي‌خواست‌، به‌ جايي‌ رسيد كه‌ همه‌ چيز در خدمت‌ قدرت‌ و توانايي‌ قرار گرفت‌. الان‌ چرخ‌ دنيا بر اين‌ اساس‌ مي‌گردد كه‌ علم‌ به‌ طور كلي‌ در خدمت‌ قدرت‌هاست‌. هيچ‌ وقت‌ در دنيا، علم‌ به‌ اندازه‌ امروز، اسير و در خدمت‌ زورمندان‌ و قدرت‌مندان‌ نبوده‌ است‌ و علماي‌ تراز اول‌ عالم‌، اسيرترين‌ و زنداني‌ترين‌ مردم‌ دنيا هستند. عالم‌ترين‌ فرد، مثلا آقاي‌ انيشتن‌ است‌ ولي‌ انيشتن‌ در خدمت‌ كيست‌؟ در خدمت‌ روزولت‌. انيشتن‌ نوكر آقاي‌ روزولت‌ است‌ و نمي‌تواند نباشد. راهي‌ كه‌ بيكن‌ طي‌ كرد، خواه‌ناخواه‌ به‌ آنچه‌ كه‌ ماكياول‌ گفته‌ است‌، منتهي‌ مي‌شود.»[20]

برتراند راسل‌ نيز درباره تغيير جهت‌ و سير علم‌ از عشق‌ به‌ حقيقت‌، به‌ ميل‌ به‌ قدرت‌ و سلطه بر طبيعت‌، توصيف‌ گويايي‌ دارد:

«علم‌ در آغاز، مرهون‌ وجود كساني‌ بود كه‌ عاشق‌ جهان‌ بودند. آنان‌ زيبايي‌ ستارگان‌ و دريا و جمال‌ نسيم‌ و كوه‌ها را ادراك‌ مي‌كردند و چون‌ عاشق‌ آن‌ها بودند، فكرشان‌ معطوف‌ به‌ آنها بود و مي‌خواستند آنها را بهتر از آنچه‌ يك‌ تفكر ساده‌ و سطحي‌ فهميده‌ مي‌شود، بشناسند. جهان‌ به‌ گفته‌ هراكليتوس‌ «آتش‌ جاويداني‌ است‌ كه‌ شعله‌هاي‌ تازه‌اي‌ از يك‌ سوي‌ آن‌ سر برمي‌آورد و از سوي‌ ديگر شعاع‌هايش‌ به‌ افول‌ مي‌گرايد». تحرك‌ علمي‌ امروز نيز بقاياي‌ عشق‌ ايشان‌ است‌ كه‌ قدم‌ به‌ قدم‌ با پيشرفت‌ علم‌، انگيزه عشق‌ به‌ تدريج‌ ضعيف‌ شده‌ و انگيزه قدرت‌ كه‌ نخست‌ دنباله‌رو قافله علم‌ بود، به‌ بركت‌ پيروزي‌ پيش‌بيني‌ نشده‌ خود، مقام‌ سركردگي‌ يافته‌ است‌. عشاق‌ طبيعت‌ محروم‌ شده‌ و دشمن‌ طبيعت‌ به‌ پاداش‌ رسيده‌ است‌. فيزيك‌ با هر قدمي‌ كه‌ به‌ پيش‌ برداشته‌، ما را به‌ تدريج‌ از شناخت‌ چيزي‌ كه‌ آن‌ را ماهيت‌ جهان‌ طبيعت‌ مي‌ناميم‌، محروم‌تر كرده‌ است‌. علم‌ كه‌ در آغاز پيرو حقيقت‌ بود، اينك‌ با آن‌ سر جدال‌ دارد. بدين‌ ترتيب‌ هر قدر كه‌ به‌ عنوان‌ عاشق‌ از دنيا دوري‌ گزينيم‌، همان‌ اندازه‌ به‌ عنوان‌ صاحب‌ فن‌آوري‌ بر آن‌ چيره‌ مي‌شويم‌.»[21]

متفکر شهید آوینی نیز به تفاوت ماهوی علوم سنتی و مدرن توجه عمیق داشته است . از نظر او علوم مدرن دارای اختصاصاتی کاملا متمایز از علوم سنتی است. آوینی در نقدهای خود به علوم مدرن به این اختصاصات اشاره می کند:

1. علم جدید ماده زده و مبتنی بر اصالت حس است و همه‌ امور همچون پدیده‌هایی صرفاً فیزیکی و مادی مورد بررسی قرار می‌گیرند.[22]

2. علوم جدید به تبع ماده زدگی شان از هستی راز زدایی می‌کنند. در علم جدید، بدن چون کارخانه ای انگاشته می‌شود با دستگاه‌های دقیق و منظم که بی وقفه کار می‌کنند و در این قیاس، مرگ ـ این سرالاسرار عالم وجود ـ وقفه ای است که در کار این ماشین پیچیده می‌افتد. حیرت انسان علم زده و مسیطَر تکنولوژی نیز در برابر وجود، « اعجاب در برابر پیچیدگی » است نه « حیرت در برابر راز ».[23]

3. فهم علم جدید از علیت چیزی بیشتر از سببیت فیزیکی و شیمیایی نیست. عقل علمی‌جدید از یک سو انسان را به جایی کشانده که «علیت» را فقط در «سببیت فیزیکی و شیمیایی» می‌بیند و نمی‌تواند هیچ صورت دیگری برای علیت تصور کند و از سوی دیگر، همه تلاش‌های بشر را در طول تاریخ فقط متوجه «توسعه‌ تولید غذا و تأمین حوایج مادی و گسترش تمدن» می‌بیند و لذا در تنظیم تمدن فقط به سراغ مدارک و وقایعی رفته‌اند که این نحو تفکر را تأیید می‌کند و همه‌ وقایع دیگر را، هر چند همچون طوفان نوح مقیاس جهانی داشته باشند، از تاریخ مدون حذف کرده‌اند. اگر نوح نبی (ع) کشتی بخار ساخته بود، می‌توانست جایی در تاریخ تمدن بیابد، اما کشتی او، آن‌سان که در قرآن مورد تصریح قرار گرفته است، با ‌«بسم‌الله» هدایت می‌شد ـ بسم‌الله مجریها و مُرسیهاـ و «بسم‌الله» نیز موتوری نیست که بتواند مورد تشریح قرار بگیرد و قطعات مختلف آن نام گذاری شود!.[24]

4. علم جدید نه تنها انکشاف از حقیقت نمی‌کند بلکه خود حجاب حقیقت است.[25]

5.علم جدید از فهم ماهیت و کل نگری عاجز است و فقط به نسبتها و مقادیر می‌پردازد و خود از تحلیل این نسبت‌ها و مقادیر و اسباب در یک حکم و نظریه کلی عاجز است. «علم» اصولاً متعرض ماهیات نمی‌شود و اگر آن را متکفل «جهان‌شناسی» کنیم، لاجرم کار را به کفر و الحاد خواهد کشاند.[26]

6. «علوم امروزی دانشِ تصرف در عالم و غلبه بر طبیعت هستند و در این زمینه میان علوم تجربی و علوم انسانی تفاوتی نیست. با این ترتیب، پر روشن است که دانش‌آموز باید از همان آغاز ورود اجباری به مدرسه، با ریاضیات که «صورت» علوم امروزی است آشنا شود و بعد، رفته ‌رفته حساب استدلالی و هندسه‌ تحلیلی و فیزیک و شیمی‌و آمار و حساب احتمالات بیاموزد و با متدولوژی علوم ـ که این‌روزها به آن فلسفه می‌گویند ـ این مواد درسی پراکنده را به یکدیگر پیوند دهد. غایت این دوران طولانی آموزش چیست؟ آیا انسان بعد از طی مراحل و اخذ مدرک مهندسی یا دکتری صاحب اخلاق حسنه می‌شود و به بهشت می‌رود؟ خیر. اصلاً این سؤال بسیار مسخره است. همه‌ ما می‌دانیم که در بهشت دری به ‌نام هندسه یا ریاضیات وجود ندارد. این نظام آموزشی بر محور تعلیم و تربیت مطلق یا تعلیم و تربیت اخلاقی انسانی طراحی نشده است بلکه هدف اصلی آن آموزش مهارت‌های فنی لازم و تأمین کادرهای تخصصی برای دست‌یافتن به توسعه‌یافتگی است.»[27]

و نتیجه این که بشر جدید با این علوم در جهل و خرافاتی عمیق تر از همیشه فرو رفته است :

« آیا به راستی انسان با این علوم از خرافات و جهل نجات پیدا کرده و یا نه، در جهل و خرافاتی بسیار عمیق‌تر فرو رفته است؟»[28]

آوینی همچنین به تفاوت ماهوی علوم سنتی و مدرن تصریح می کند:

« مقصود حقیر از علومی‌که مذکور افتاد ـ ریاضیات، هندسه، هیأت و نجوم، طب و سیاست ـ هرگز آن چیزی نیست که امروزه در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود. سیری که بشر غربی در قرون جدید در جهت جدایی علم و دین از یکدیگر پیموده به تغییری اساسی در مبانی و مفاهیم علم ـ به مفهوم رایج آن ـ منجر شده است، تا آنجا که دیگر نمی‌توان گفت مقصود امروزی ما از هندسه و هیأت و طب و سیاست و دیگر علوم همان چیزی است که مورد نظر قدما بوده است.... فی‌المثل در مورد طب، نباید پنداشت که علم پزشکی امروز صورت تکامل یافته‌ طب قدیم است؛ علم پزشکی اصولاً بر مبانی دیگری استوار است. در قدیم انسان را از یک‌سو جزئی از طبیعت و از سوی دیگر جامع همه طبایع می‌دانسته‌اند و بدین ترتیب سعی می‌کرده‌اند که نظم داخلی بدن انسان را دقیقاً در انطباق با طبیعت خارج شناسایی کنند.... آنچه در زمینه‌ علم طب و پزشکی امروز گفتیم درباره‌ همه‌ علوم دیگر، حتی ریاضیات و هندسه نیز صادق است. همه‌ این علوم در گذشته بر مبانی دیگری استوار بوده‌اند و فی‌مابین آنها و مجموعه‌ اعتقادات مذهبی و فلسفی انسان پیوندی کامل برقرار بوده است. این پیوند اکنون بریده شده و به اعتقاد حقیر، این انقطاع نه به‌علت تخصصی شدن علوم، بلکه به‌علت جدایی علم و دین از یکدیگر حاصل شده است. تخصصی شدن علوم، خود معلول همین جدایی است و البته پر روشن است که اگر این تخصصی شدن بیش از حد اتفاق نمی‌افتاد، هرگز بشریت به تکنولوژی امروز دست نمی‌یافت.»[29]

بر اساس آنچه گفته شد ربط بین علوم سنتی و مدرن با این تبیین که علوم مدرن تداوم منطقی و تکاملی علوم سنتی است امری غیر واقعی و ناشی از عدم وقوف بر ماهیت و سمت و سوی علوم و تمدن مدرن است. از این رو حتی اثبات این مساله که جابر بن حیان شاگرد امام صادق علیه السلام بوده و علوم خود را از آن امام همام اخذ کرده است و غربیها با دستمایه قرار دادن علوم جابر و امثال جابر به علوم جدید رسیده اند، نمی تواند دلیلی برای مشروعیت بخشی به علوم جدید باشد.[30]

نگاهی به کتاب «مغز متفکر جهان شيعه»

همان گونه که گفتیم نمی توان به راحتی منکر اصل وجود شخصی به نام جابر بن حیان شد اما از سوی دیگر جابر بن حیانِ شیعی و شاگرد ویژه امام صادق علیه السلام با این عرض و طول، ساخته و پرداخته شرق شناسان غربی است که از جمله در کتاب «مغز متفکر جهان شیعه» صفحات متعددی به جابر بن حیان به عنوان شاگرد برجسته امام صادق علیه السلام اختصاص داده شده است، اما چرا برخی از مستشرقان به چنین شخصیت سازی دست زده اند و این همه بر شیعی بودن جابر اصرار ورزیده اند؟

اولا باید دانست که شرق شناسی (مطالعه شرق و کند و کاو پیرامون فرهنگ و تمدن شرق توسط عده ای غربی) پیوندی وثیق با میل مدرنیسم غربی به سلطه بر شرق و کل عالم دارد. مطالعات مستشرقان عموما (برخی آگاهانه و برخی بی اطلاع از طرح استعماری ای که در آن واقع شده بودند) در خدمت بسط نفوذ و سلطه غرب قرار داشته است و به گفته محققان باید شرق شناسی را به دو مقطع تقسیم کرد:

1ـ روزگاري‌ كه‌ مطالعات‌ شرق‌شناسانه‌ زمينه‌ساز سلطه‌ و استعمار اروپا و غرب‌ است‌. در اين‌ مقطع‌، شرق‌ و آداب‌ و سنن‌ ملل‌ شرق‌ با نظر تحقير و تخطئه‌، و نمادي‌ از عقب‌ماندگي‌ و توحش‌، مورد مطالعه‌ و نگارش‌ قرار مي‌گيرد.

2ـ روزگاري‌ كه‌ نهضت‌هاي‌ ضداستعماري‌ در كشورهاي‌ شرقي‌ پا مي‌گيرد. در اين‌ مقطع،‌ شرق‌شناسي‌ چهره‌ عوض‌ مي‌كند و تحقير، جاي‌ خود را به‌ تعظيم‌ و تكريم‌ مي‌دهد اما به‌ دنبال‌ كسب‌ اين‌ نتيجه‌ كه‌ شرقي‌ها، در شناخت‌ خود، چشم‌ به‌ دهان‌ غربي‌ها داشته‌ باشند و در نهايت‌ با ملاك‌هاي‌ غربي‌، به‌ شناخت‌ و نقد خويش‌ بپردازند. در هر صورت‌، حاصل‌ هر دو مقطع‌ شرق‌شناسي‌، اثبات‌ سيادت‌ غرب‌ و القاي‌ آموزه‌هاي‌ غربي‌ بوده‌ است‌.[31]

و به تعبیر دیگر شرق شناسی در مقطع دوم فعالیت خود تلاش نمود تا عقلانیت مدرن غربی را بر فکر و روح شرقی ها و به خصوص مسلمین چنان غالب کند که آنها بی آن که اغلب خود بدانند با عقلانیت غربی به تحلیل عالم و آدم بنشینند و به همان نتایجی برسند که غربی ها می خواهند.

مستشرقان در این مسیر از شگردهای گوناگونی استفاده کرده اند که از جمله آنها دادن امتیازاتی اندک و جزیی به شرقی ها و مسلمین و گرفتن امتیازاتی بزرگ از آنها به نفع خود بوده است و یا به تعبیر دیگر پذیرش و اعتراف به حقیقت هایی اندک برای پایمال کردن حقایقی بزرگتر و اثبات باطلهایی بزرگ از جمله شیوه های کاری شرق شناسان بوده است. از جمله نمونه هایی که می توان در این باره سراغ داد، کتاب «مغز متفکر جهان شیعه» اثر بیش از بیست مستشرق اروپایی وابسته به مرکز مطالعات اسلامی استراسبورگ فرانسه است. بدون شک این کتاب و ترجمه آن به زبان فارسی توسط آقای ذبیح الله منصوری[32] در القای بعضی انگاره های مورد نظر غربی ها از جمله مشروعیت بخشی به نهضت رنسانس و مدرنیته غربی نقشی چشمگیر داشته است. این کتاب به دلیل ستایشهای ( اگر چه سطحی و غرض دار ) از امام صادق علیه السلام مورد توجه و مطالعه بسیاری از شیعیان اهل مطالعه بوده و در کتابخانه های آنان حضور دارد.

در نقد و بررسی اجمالی این کتاب باید از نام آن شروع کنیم که همراه با تحریفی آشکار در مورد شخصیت امام صادق علیه السلام است. این نام القاگر اصلی مهم از معرفت شناسی مبتنی برخودبنیادی فکری مدرن است که قائل به منبعی فرا انسانی برای علم و معرفت نبوده و اندیشه و ذهن آدمی را یگانه منبع تولید فکر و اندیشه و علم می داند. و گویا امام صادق علیه السلام هم اندیشمندی چون دیگر اندیشمندان بشری بوده است که علوم و تعالیمش نه از وحی و غیب و منبع علم الهی که محصول تلاشهای فکری و تجربی اش بوده است!

نویسندگان در سرتاسر کتاب تلاش دارند ضمن تکریم و تجلیل از امام صادق علیه السلام، او را نهایتا نابغه ای دانشمند ـ و نه امامی معصوم و متصل به کانون غیب و علم الهی ـ تصویر کنند که البته تعالیم او در به وجود آمدن رنسانس علمی غرب هم مؤثر بوده است! بدین ترتیب می بینیم این مستشرقین حاضرند با دادن امتیازی خرد و البته مضحک (که همان نبوغ علمی و عالم بودن امام به برخی علوم چون کیمیا و طب است) به شیعه، یک حقیقت بزرگ را که عبارت است از مقام عصمت و اتصال امام به خزانه علم لدنی و الهی انکار کرده و ريشه یک اصل مهم اعتقادی شیعه را زده و نیز یک باطل بزرگ را نیز به کرسی اثبات بنشانند و آن مشروعیت بخشی به رنسانس علمی و تکنیکی غرب با ربط دادن آن با علوم و تعالیم امام صادق علیه السلام و شاگردان او بويژه جابر بن حیان است.

تحریف های کتاب تنها متوجه امام صادق علیه السلام نبوده بلکه از تحریف شخصیت امام باقر علیه السلام شروع می شود. به فرازهایی از فصل دوم کتاب با عنوان «کسی که شیعه را از نابودی نجات داد» بنگرید:

«محمد باقر علم جغرافیا و سایر علوم غرب را بر علومی که در مدرسه تدریس می شد افزود و متاسفانه برای اینکه نشان بدهیم سایر علوم غرب را هم بر علوم مدرسه افزود، سند تاریخی نداریم و در عوض دارای دو قرینه هستیم: اول این که بعید است که شیعیان فقط به مناسبت این که محمد باقر (ع) علم جغرافیا و هیأت را وارد علم مدرسه کرد او را ملقب به باقر کرده باشند و به احتمال زیاد علوم دیگر غرب را هم وارد مدرسه نمود و در نتیجه ملقب به باقر شد. قرینه دوم این است که وقتی جعفر صادق (ع) به مرحله ای از علم رسید که خود عهده دار تدریس گردید علاوه بر جغرافیا و هیأت فلسفه و فیزیک غرب را تدریس می کرد. در صورتی که محقق است هنگامی که جعفر صادق شروع به تدریس کرد، فلسفه و فیزیک غرب یعنی یونانی هنوز به زبان عربی ترجمه نشده بود.»

بعد در توضیح اینکه بالاخره این علوم را امام باقر علیه السلام از کجا آموخته بوده که تدریس می کرده است اشاره می کند که از نظر شیعیان، او و امام صادق علیهما السلام علم لدنی داشته اند و البته بلافاصله در توضیح علم لدنی نیز راه تحریف را در پیش می گیرد و می نویسد:

«شیعیان چنین می گویند که شعور باطنی هر کس بر خلاف شعور ظاهری اش گنجینه تمام معلومات بشری و جهانی است و علوم امروزی به نسبت زیاد این نظریه را تاييد می کند، چون رفته رفته از مطالعات زیست شناسی این نتیجه به دست می آید که هر مجموعه از سلولهای بدن ما تمام آنچه را که برای آن دانستنی است از آغاز خلقت تا امروز می داند.» !! (نمونه ای از تلاش مستشرقان برای تعویض عقلانیت دینی با عقلانیت مدرن غربی) اما مستشرقان نویسنده کتاب مغز متفکر جهان شیعه همین معنای محرف از علم لدنی را هم برای امام علیه السلام قبول نکرده و در ادامه می نویسند:

«شیعیان علوم جعفر صادق (ع) را علم لدنی می دانند یعنی علمی که در گنجینه شعور باطنی نهایی (!) او وجود داشته است. این عقیده مذهبی در نظر شیعیان محترم و قابل قبول است اما یک مورخ بی طرف آن را نمی پذیرد و مدرک تاریخی و می توان گفت مدرک مادی را جستجو می کند تا این که بفهمد چگونه مردی چون جعفر صادق (ع) که تا زمان تدریس از عربستان خارج نشده بود فلسفه و فیزیک غربی را تدریس می کرده در صورتی که تا آن تاریخ هیچ یک از مدرسین معروف عرب آن علوم را تدریس نکرده بودند. پس می توانیم حدس بزنیم همان طور که جغرافیا و هیأت به وسیله غبطی ها به اعراب رسید و در محضر امام باقر (ع) تدریس شد، فلسفه و فیزیک غربی نیز از همان را به محضر درس محمد باقر(ع) رسید و بعد آن مرد بزرگ با مطالعات خود در آن رشته ها پیشرفت حاصل کرد.»[33]

بله این است نحوه تحلیل و تجلیل شرق شناسانه از علم امام معصوم شیعیان که بعدا قرار است گفته شود که این علوم از طریق آثار علمی افرادی چون جابر بن حیان بر رنسانس غرب تآثیر مثبت گذاشته است و رنسانس امری بیگانه با دیانت و تشیع نیست! و به وضوح آشکار است که چه امتیازی داده و چه امتیازی گرفته است.!

کتاب مملو از دروغ ها و خیال پردازی های جهت دار است. از جمله این که امام باقر علیه السلام جغرافیای بطلمیوسی را تدریس می کرده است[34] و اولین کسی که بر هیات بطلمیوسی ایراد گرفت جعفر صادق (ع) در محضر درس پدر بود که گفت نظریه نجومی بطلمیوس از لحاظ عقلایی قابل قبول نیست.[35] و هر روز که چشم جعفر صادق در محضر درس پدر به کره آسمانی می افتاد مساله عیب سیستم نجومی بطلمیوس را تجدید می نمود ولی پدرش او را وادار به سکوت می کرد و می گفت که بطلمیوس خطا نکرده است.[36]

همچنین: «اگر قبول کنیم که جعفر صادق علم طب را در محضر پدرش آموخته لازمه اش این است که پدر آن علم را از جايي فرا گرفته باشد و نمی دانیم از کجا فراگرفته است...در طب جعفری چیزهایی هست که رنگ ایرانی دارد و این فکر را به وجود می آورد که او علم طب را از ایرانیان فراگرفته یا اینکه قسمتی از آن علم را از ایرانیان و قسمتی دیگر را از قبطی ها به دست آورده است.»[37]

کتاب مغز متفکر جهان شیعه سپس به نظریه (!) امام صادق علیه السلام پیرامون پیدایش دنیا می پردازد و می نویسد: «جعفر صادق راجع به پیدایش دنیا چنین گفته است: جهان از یک جرثومه به وجود آمد و آن جرثومه دارای دو قطب متضاد سبب پیدایش ذره گردید و آن گاه ماده به وجود آمد و ماده تنوع پیدا کرد و تنوع ماده ناشی از کمی یا زیادی ذرات آنها می باشد. این تئوری با با تئوری اتمی امروزی راجع به وجود آمدن جهان هیچ تفاوت ندارد... تئوری جعفر صادق راجع به پیدایش دنیا در کادر قانون علمی قرار نگرفته تا این که بتوان آن را حقیقت غیر قابل تردید علمی دانست»[38]

بعد در ادامه می افزاید:

« می توانیم فکر کنیم که چون جعفر صادق (ع) از تئوری های دانشمندان قدیم یونانی که سیزده قرن یا دوازده قرن قبل از او می زیسته اند، راجع به پیدایش جهان اطلاع داشته و می توانسته آن تئوری ها را تکمیل کند»![39]

و بعد مجددا به انکار اعتقاد شیعیان در مورد لدنی بودن علم امام می پردازد و می نویسد:

«شیعیان می گویند تمام چیزهایی که جعفر صادق (ع) در مورد به وجود آمدن جهان و نجوم وفیزیک و عناصر و شیمی و ریاضیات و چیزهای دیگر گفت از علم امامت یعنی علم لدنی او بوده است اما مورخ نمی تواند علم جعفر صادق (ع) را لدنی بداند و مورخ نمی تواند مردی را که مدتی (نزد پدرش) تحصیل می کرده دارای علم لدنی بداند...مغزی که می توانسته به علت تیره بودن بعضی از اجسام و شفاف بودن بعضی دیگر پی ببرد آن قدر نسبت به اندیشه معاصران برتری داشته که ما می توانیم بدون بیم از اینکه متهم به اغراق شویم بگوییم که از لحاظ علمی مغز یک نابغه بوده است»[40]

امام صادق علیه السلام پیشوای تجدد، فلسفه و عرفان!

کتاب مغز متفکر جهان شیعه با طرح مسائل فوق زمینه را برای بهره برداری نهایی خود که عبارت است از القای عدم تعارض دین و تشیع با مدرنیته و بلکه ریشه دار بودن آن در تعالیم پیشوایان دینی فراهم می کند و فصلی را با این عنوان ارائه می دهد که «آیا عصر تجدد را جعفر صادق (ع) به وجود آورد؟» و چنین می نویسد: « دیدیم که جعفر صادق در محضر درس پدر در مورد حرکت خورشید به دور زمین در همان حال که از دوازده برج عبور می نماید ایراد گرفت و گفت که این نوع حرکت با عقل وفق نمی دهد و ما عن قریب خواهیم دید که جعفر صادق که بعد از پدر دارای محضر درس مستقل شد در مورد نجوم نظریه هایی ایراد کرد که باید گفت که اگر او پیشوای تجدد در تمام علوم نباشد، در نجوم پیشوای تجدد است و منظورمان از تجدد عصر جدید می باشد که مبدأ درخشندگی علم (در اروپا) است»[41]

اما کتاب مورد بحث ما تحریف در مورد شخصیت امام صادق علیه السلام و اهداف القایی خود را به موضوع تجدد و مدرنیته منحصر نکرده و تلاش می کند تا دو جریان بیگانه دیگر را نیز منسوب به امام صادق علیه السلام نموده تا مقاومت متدینین و شیعیان را در برابر این دو جریان تضعیف نموده و زمینه پذیرش آنها را به عنوان جریاناتی موافق با دیانت و تشیع فراهم نماید. در ذیل فصلی با عنوان «دین با پیشرفت علم مغایرت ندارد» این سطور آمده است:

«در محضر درس جعفر صادق (ع) تمام علوم آن زمان تدریس می شد و بعضی از آنها برای اولین مرتبه در یک محضر درس اسلامی تدریس می گردید. چون جعفر صادق عقیده داشت ک هر قدر علوم پیشرفت نماید سبب تقویت دین می شود. در محضر درس جعفر صادق (ع) فلسفه تدریس می شد در صورتی که در همان موقع عده ای از مدرسین اسلامی سخت از تدریس فلسفه پرهیز می کردند و عقیده داشتند که تدریس فلسفه سبب می شود که عقیده مؤمنین سست گردد»[42]

و در صفحاتی دیگر می نویسد:

«جعفر صادق از تدريس فلسفه هم خودداری نمی نمود. فلسفه ای که جعفر صادق تدریس می نمود عبارت بود از اطلاعات فلسفی از فلسفه کلاسیک به آن اندازه که تا آن موقع به مدینه رسید... به احتمال زیاد نظریه های فلسفی حکمای یونانی هم از راه مصر به وسیله بعضی از دانشمندان قبطی که هنوز پیرو مکتب بحث آزاد (اسکندریه) بودند به مدینه و جعفر صادق رسید ...قبل از جعفر صادق (ع) هیچ مدرس، فلسفه را وارد دروس خود نکرد و این که می بینیم بعد فلسفه از مواد دروس مدارس شیعه و سایر فرقه های اسلامی شد از این جهت بود که جعفر صادق (ع) مبتکر تدریس فلسفه گردید. مباحث فلسفی دروس جعفر صادق (ع) نظریه های فلسفی سقراط و افلاطون و ارسطو بوده است و چون پایه گذار تدریس فلسفه جعفر صادق شد، تحصیل فلسفه در مدارس شیعه در ادوار بعد جزو سنت تحصیلی گردید.»

مطالب سخیف و سست و بی استناد فوق در حالی است که اولین نقد بر فلسفه از سوی هشام بن حکم شاگرد برجسته متکلم امام صادق علیه السلام بر ارسطو در موضوع توحید نوشته شده است[43] و به دلیل همین ضدیت با فلسفه مورد تعقیب مأموران دستگاه هارون الرشید که مبلغ و مروج فلسفه بوده اند قرار می گیرد[44] و این روند ضدیت با فلسفه در میان شاگردان اهل بیت علیهم السلام با فضل بن شاذان صحابی برجسته امام جواد و امام هادی و امام عسگری علیهم السلام پی گیری می شود[45] و اساسا عالمان تشیع اعم از محدثین و فقها و متکلمین با تمام قد در مقابل فلسفه و فلاسفه موضع داشته و علامه حلی فقیه و متکلم شهیر شیعه اساسا فلسفه را در زمره علوم حرام می دانسته است و تنها در دومقطع از تاریخ است که فلسفه به حوزه های شیعی وارد می شود؛ یکی دوران صفویه با حضور عالمانی چون میرداماد و ملاصدرا است که البته با مخالفت بزرگانی چون مجلسی، شیخ بهایی و ملا محمد طاهر مؤمن قمی مواجه می شود و دیگری چند دهه اخیر است که البته در این مقطع نیز پیوسته مخالفتها با فلسفه از سوی عالمانی دیگر استمرار داشته است. [46]

مستشرقان پدید آورنده کتاب «مغز متفکر جهان شیعه» برای تلویث دامن تشیع و جا اندازی عقلانیت سکولار و خود بنیاد مدرن در بین شیعیان، امام صادق علیه السلام را در زمره عرفا و صوفیه و مدرسین عرفان نیز قلمداد می کنند تا مشروعیت بخشی به اقانیم ثلاثه مدرنیته و فلسفه و عرفان را تکمیل کرده باشند. در فصلی از کتاب با عنوان «جعفر صادق (ع) پایه گذار عرفان در اسلام» به نقل از عطار نیشابوری که کتاب تذکرة الاولیایش در سستی روایات و حکایاتش چون همین کتاب مورد بحث ماست، چنین می نویسند: «چند تن از عارفان و مورخین اسلامی می گویند که جعفر صادق(ع) در محضر درس پدرش محمد باقر (ع) عرفان هم تحصیل می کرده است.» و البته در سطور بعد نویسندگان مستشرق این ادعای عطار را که بایزید بسطامی شاگرد امام صادق علیه السلام بوده است بدون تردید رد می کنند.

نویسندگان عضو مرکز مطالعات اسلامی استراسبوگ فرانسه در ادامه خط عارف و صوفی جلوه دادن امام علیه السلام می نویسند: «وجود عرفان در دروس جعفر صادق علیه السلام قیافه معنوی او را در نظر ما جالب توجه تر می کند و نشان می دهد که ذوق جعفر صادق تجلی های گوناگون داشته است.» و البته در همین جا مجددا گریزی به اندیشه مدرن و متجدد! امام علیه السلام زده و می نویسند: «گر چه آثار عرفان در عارف بر اعمال وی پرتو می اندازد و او را خوش خلق و مهربان و نوع پرور می نماید اما خود عرفان یک سلوک معنوی است و با علوم مادی و تجربی رابطه ندارد، در صورتی که جعفر صادق یک دانشمند تجربی! بود و اولین کسی است که در اسلام تئوری را با عمل توام کرد و یک نظریه فیزیکی و شیمیایی را نمی پذیرفت مگر اینکه خود او از راه آزمایش به صحت آن نظریه پی برده باشد!...جعفر صادق که اولین دانشمند واقعی فیزیکی و شیمیایی در دنیای اسلامی بوده به قاعده نبایستی علاقه به عرفان داشته باشد ولی طوری علاقه مند به عرفان بوده که زمخشری دانشمند معروف در کتاب مشهورش ربیع الابرار بعد از یک تجلیل فوق العاده از پایه علمی جعفر صادق او را پیشقدم عرفان می داند. ... در هر حال عده ای از مورخین و عرفای اسلامی عقیده دارند که جعفر صادق اولین عارف دنیای اسلامی یا جزو اولین عرفای جهان اسلامی بوده است. »

در این زمینه نیز از مسلمات تاریخ تشیع است که اهل بیت علیهم السلام ستیزی بی امان با عارفان صوفی مسلک داشتند . امیر المؤمنین علیه السلام حسن بصری را که برخی او را اولین صوفی در بین مسلمین خوانده اند سامری این امت خواند.

پس از پایان جنگ جمل و فتح بصره به دست ارتش امام، هنگامی كه امام در میان هیاهوی مردم و موج جمعیت وارد بصره می‌شد، در لابلای مردم، جوانی را دید كه قلم و لوحی در دست دارد و چیزهایی را كه امام می‌گوید یادداشت می‌كند، حضرت با صدای بلند او را صدا زد كه: چه می‌كنی؟ حسن پاسخ داد: آثار شما را یادداشت می‌كنم، تا پس از شما برای مردم بازگو كنم. امام علیه السلام فرمود: اما ان لكل قوم سامریا و هذا سامری هذه الامة لانه لایقول لامساس ولكنه یقول لاقتال؛ مردم آگاه باشید كه هر ملتی یك سامری دارد و «حسن بصری» سامری این امت است، و تنها تفاوتش با سامری زمان موسی علیه السلام این است كه اگر او می‌گفت: «لامساس؛ كسی با من تماس نگیرد.» ولی این می‌گوید: «لا قتال». پیش‌بینی امام علیه السلام درست از آب درآمد و این صوفی، چنان خدمتی به دستگاه بنی امیه نمود كه به گفته برخی از محققین اگر زبان حسن بصری و شمشیر حجاج نبود، حكومت مروانی در گهواره، زنده به گور می‌شد. حسن بصری می گفت: «پیامبر خدا فرمود: به زمامداران ناسزا نگویيد كه آنان اگر نیكی كنند، برای آنها پاداش است و بر شما لازم است سپاسگزاری كنید و اگر بد نمایند، كیفر كردارشان را می‌بینند، و بر شما لازم است شكیبا باشید، كه آنها بلائی هستند كه خداوند به وسیله آنها از هر كس كه بخواهد انتقام می‌گیرد.»

و همو بود كه فتوا داد «اطاعت از پادشاهان بنی امیه واجب است هر چند ظلم كنند زیرا خداوند به وسیله آنان اصلاحاتی می‌كند كه از جنایات آنان بیشتر است.»

امام صادق علیه السلام در باره ابوهاشم کوفی از نخستین صوفیان (برخی حسن بصری و برخی ابوهاشم کوفی را نخستین صوفی خوانده اند[47]) فرمودند: انه فاسد العقیدة جدا و هو الذی ابتدع مذهبا یقال له التصوف و جعله مقرا لعقیدته الخبیثة؛ عقیده و مذهب ابو هاشم جدا فاسد است. او مذهبی را اختراع کرد که به آن تصوف گفته می شود و آن را قرار گاهی برای عقیده ناپاک خود ساخت[48]

سفیان ثوری و امام صادق

ماجرای گفتگوی عارف و صوفی مشهور دیگر سفیان ثوری با امام صادق علیه السلام نشانه ای دیگر بر صف بندی صوفیان در برابر اهل بیت عصمت علیهم السلام و بالعکس بوده است. روزی سفیان بر حضرت وارد شد و نزد او نشست و با کمال تعجب و خيره خيره به حضرت که لباس سپيد و زيبايي بر تن داشت نگريست. امام به او فرمود: ثوري! چه شده که اين گونه به ما نگاه ميکني؟! شايد از آنچه ميبيني شگفتزده شدهاي؟

سفيان گفت: اي فرزند رسول خدا! اين لباس، برازنده شما نيست! اين لباس پدران شما نيست!

امام فرمود: «آن زمان، زمان نداري بود و به همان صورت عمل ميکردند، اما اينک همه چيز فراوان است.» سپس امام آستين خود را بالا زد و «ثوري» ديد زير لباس امام، پشمينهاي است که دامن و آستين کوتاهتري از لباس رو دارد. امام فرمود: «اي ثوري! ما اين پشمينه را براي خدا و آن لباس سپيد را براي شما (مردم) پوشيدهايم. آنچه براي خداست پوشاندهايم و آنچه براي شماست آشکار ساختهايم.»[49]

فقيه و محقق رباني مرحوم مقدس اردبيلي مي نويسد: «ابن حمزه» و برخي ديگر از علماي شيعه از مرحوم «شيخ مفيد» نقل کرده اند که حضرت امام رضا(عليه السلام) درباره صوفيه چنين فرمودند:

«احدي به تصوف قائل نمي شود، مگر از روي مکر و خدعه يا ضلالت و گمراهي و يا جهل و حماقت»[50]

روایت امام هادی در باره صوفیه

پيشواي دهم تشیع علیه السلام همچون نياكان بزرگوار خود خطر اين گروه انحرافي را به مسلمانان گوش زد كرده، آنان را از ارتباط و همنشيني با صوفيان برحذرداشت. حسين بن ابي الخطاب، مي گويد: با امام هادي علیه السلام در مسجد النبي بودم، گروهي از ياران آن حضرت از جمله ابو هاشم جعفري، نيز به ما پيوستند، در اين هنگام جمعي از صوفيه وارد مسجد شده، در گوشه اي دايره وار نشستند و مشغول ذكر لا اله الا الله شدند. امام علیه السلام رو به صحابه كرد و فرمود: به اين نيرنگ بازان توجه نكنيد زيرا آنان همنشينان شياطين و ويران كنندگان پايه هاي دين هستند. براي تن پروري زهد نمايي مي كنند وبراي شكار كردن مردم ساده لوح شب زنده داري مي نمايند. روزگاري را به گرسنگي سپري مي كنند تا براي پالان كردن، خري چند را رام كنند. لا اله الا الله نمي گويند مگر براي فريب مردم، كم نمي خورند مگر براي پر كردن كاسه هاي بزرگ و جذب دل ابلهان به سوي خود. با مردم به املاء خود از دوستي خدا سخن مي گويند وآنان را آرام آرام و پنهان در چاه گمراهي مي افكنند، وردهايشان رقص وكف زدن و ذكر هايشان ترنم و آواز خواني است. جز سفيهان كسي از آنان پيروي نمي كند و جز بي خردان و احمقان كسي به انان نمي گرود. هر كس به ديدار يكي از آنان، چه در زمان حيات او و چه پس از مرگش، برود چنان است كه به ديدار شيطان و بت پرستان رفته باشد. و هر كه به فردي از آنان كمك كند مثل آن است كه به يزيد و معاويه و ابو سفيان كمك كرده باشد. يكي از اصحاب پرسيد: هر چند معترف به حقوق شما باشد؟ امام علیه السلام (كه انتظار چنين پرسشي را نداشت ) با خشم به وي نگريست وفرمود: از چنين پرسشي دست بردار ! زيرا كسي كه معترف به حقوق ما باشد دچار نفرين ما نمي شود. مگر نمي داني كه آنان پست ترين طايفه هاي صوفيه هستند در حالي كه تمامي صوفيان از مخالفان ما بوده و راهشان با راه ما مغايرت دارد. آنان جز يهود ونصاراي اين امت نيستند و همانها هستند كه سعي در خاموش كردن نور الهي دارند و خداوند نورش را به اتمام خواهد رسانيد هر چند كافران را ناپسند آيد.[51]

جمع بندی بحث

1. از مشهورات غلط جای گرفته در اذهان بسیاری این است که رساله ها و کتب علمی جابر بن حیان شاگرد برجسته امام صادق علیه السلام در شکل گیری علوم جدید غربی نقشی به سزا داشته و این امر یکی از دلایل مشروعيت و بلکه دینی بودن علوم مدرن است.

2. مستشرقان و از جمله کتاب سخیف «مغز متفکر جهان شيعه» در شکل گیری این انگاره نقشی اساسی داشته اند.

3. جابر بن حیان یکی از مبهم ترین شخصیت های تاریخی اسلامی است و در باره کمتر شخصیتی این مقدار اختلاف و تناقض گویی و تردید وجود دارد. هیچ وجهی از وجوه شخصیتی جابر ( اصل وجود او، نام او، تاریخ تولد، محل تولد، آثار، مذهب سال وفات و مدفن) مورد اتفاق مورخان نیست.

4. اصل وجود فردی به نام جابر بن حیان را شاید نتوان انکار کرد اما حکم به تشیع و شاگرد برجسته و شاخص امام صادق علیه السلام بودن او در حالی که هیچ کتاب معتبر رجالی شیعه نامی از وی نبرده است، بسیار مشکل است.

5. حتی با فرض اثبات این که امام صادق علیه السلام شاگردی به نام جابر بن حیان داشته اند و وی آثاری را در زمینه علوم طبیعی مانند شیمی و طب تحت تعالیم امام علیه السلام نوشته است و این آثار به اروپا رفته و در رنسانس علمی مدخلیت داشته است، نمی تواند اثبات گر[52] مطلوبیت علوم مدرن غربی باشد چرا که علوم مدرن ادامه منطقی و تکامل یافته علوم سنتی نبوده و بلکه ماهیت و کارکردی متغایر و متفاوت با آن علوم دارند.

6. کتاب «مغز متفکر جهان شیعه» که اثر 25 خاور شناس غربی و اروپایی است در صدد این بوده است که با طرح مطالبی اغلب غلط و غیر مستند، تشیع را با مدرنیته و فلسفه و عرفان یونانی پیوند بزند و مقاومت شیعیان را در برابر این سه جریان بیگانه و غیر اسلامی تضعیف و بلکه محو نماید.

والسلام



[1] . زکی نجیب محمود، تحلیلی از آرای جابر بن حیان، ترجمه حمید رضا شیخی، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1368، ص15

[2]. همان، ص 16، به نقل از تاریخ الفکر العربی، اسماعیل مظهر

[3] . فهرست ابن ندیم، ص...

[4] . (تحلیلی از آرای جابر... ص 16)

[5] . (همان، ص17)

[6] . ( فهرست ابن ندیم، ص ...)

[7]. ( مقاله جابر بن حیان و خاور شناسان، فصلنامه مشکوة، شماره 84 و 85، عظیم زاده طهرانی، طاهره؛ عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد مشهد)

[8] . (همان، ص 18)

[9] . (همان، ص 27)

[10] . (ابن ندیم، الفهرست، ص 546 و 547 و 548، دارالکتب العلمیه، لبنان)

[11]. (همان، ص 49، به نقل از کتاب التجمیع جابر، ص 368)

[12] . ( ابن ندیم ، الفهرست، ص ...)

[13] . ( ابن ندیم الفهرست ص ...) و نه امام جعفر صادق علیه السلام.

[14] . (محمّد باقر مجلسی، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، الوفاء، 1403ق / 1983م، ج 55، باب 10، روایت 82، ص 304؛ علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن طاووس، فرج الهموم، النجف، منشورات المطبعة الحیدریه، 1368ق ص 146.).

[15] . ( میرزا حسین نوری طبرسی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1407ق، ج 1، ص 432 و ج 16، ص 456-455).

[16] . آیت الله خویی، معجم الرجال الحدیث، ج 4، ص 328

[17]- دکتر رضا داوری، فلسفه‌ در بحران‌، ص‌ 110

[18]- سير حكمت‌ در اروپا، ص‌ 118

[19]- تاريخ‌ فلسفه‌، ص‌ 167 و 139

[20]- تفكر فلسفي‌ غرب‌ از منظر استاد شهيد مرتضي‌ مطهري‌، ص‌ 134-131 (با اندكي‌ تلخيص‌)

[21]- جهان‌بيني‌ علمي‌، به‌ نقل‌ از: كتاب‌ فلسفه‌، دوره پيش‌دانشگاهي‌، ص‌ 64 (با اندكي‌ تلخيص‌)

20. توسعه و مبانی تمدن غرب ، ص 1237

.[23] مقاله : آزادی قلم

[24]. مقاله : تکنولوژی ارتباطات

[25]. توسعه و مبانی تمدن غرب ، ص 178

. [26] مقاله : تکنولوژی ارتباطات

[27]. توسعه و مبانی تمدن غرب ، ص 160

[28]. همان ، ص 179

.[29] همان ، ص 169

[30] . باید در اینجا نیز تاکید نمایم که بنده در شرايط کنونی به هیچ وجه مخالف اخذ و بکار گیری علوم و تکنولوژیهای مدرن به طور کلی نیستم و بلکه به ادله گوناگون ورود در میدان علوم و تکنولوژی های جدید را برای کشور به طور فعال لازم و ضروری می دانم، همانگونه که اکنون مورد اهتمام ويژه مسئولان عالیرتبه کشور است اما این همه را از باب اضطرار می دانم و نه مطلوبیت اولی و ذاتی علوم و تکنولوژی های مدرن. علاقه مندان برای اطلاع بیشتر می توانند به کتاب «اسلام و تجدد» به قلم اینجانب مراجعه کنند.

[31]- براي‌ اطلاع‌ بيشتر ر.ك‌ به‌: دکتر رضا داوری، شمه‌اي‌ از تاريخ‌ غرب‌زدگي‌ ما، ص‌ 56 / یوسفعلی میر شکاک، توسعه‌ و اباحه‌، ص‌ 31-15

[32] . اولین چاپ این کتاب در فروردین 1354 هجری شمسی به بازار آمد و بعد از انقلاب بارها تجدید چاپ شد. چاپ نهم این کتاب که نسخه ای از آن در دست نگارنده است، در سال 1361 در تیراژی ده هزاری از سوی انتشارات جاویدان منتشر شده است.

[33] . ( ص 25 و 26)

[34] . (ص 32)

[35] . (ص 35)

[36] . (همان صفحه)

[37] . (ص 54)

[38] . (ص 103)

[39] . (همان)

[40] . (ص 104 و 106)

[41] . (ص 91)

[42] . (ص 169)

[43] . شیخ طوسی، اختبار معرفة الرجال، ج 2، ص 530

[44] . همان

[45] . رجال نجاشی، ص 307

[46] . ر. ک به مهدی نصیری، فلسفه از منظر قران و عترت، فصل جبهه تاریخی تشیع در برابر فلسفه، 382

. [47] (داود الهامی، موضع تشیع در برابر تصوف در طول تاریخ، ص 34، انتشارات مکتب اسلام)

[48] . ( همان ص 34 به نقل از شیخ حر عاملی، الاثنی عشرية، ص 33 ـ مقدس اردبیلی، حديقة الشيعة، ص 564)

[49] . همان ص 38 به نقل از اصول کافی، ج 5 ص 65)

. [50] حديقه الشيعه تاليف مرحوم آيت الله مقدس اردبيلي انتشارات علميه اسلاميه ص 605 )

[51] . حديقة الشيعة ص602و603 ، روضات الجنات ج3ص134و135 ،سفينة البحار ج2ص58

 

فصلنامه معرفتى اعتقادى سمات

_3

اول دفتر

شجره طیبه مرجعیت شیعه / مدیر مسئول

مرجعیت شیعه که عمدتا در شهر مقدس قم استقرار دارد، در سفر اخیر مقام معظم رهبری به قم حماسه ای از بیداری، دین مداری ، زمان آگاهی و دشمن شناسی آفرید.

بدون شک استقبال یکپارچه و گرم مراجع عالیقدر جهان تشیع از حضرت آیت الله العظمی خامنه ای ـ مد ظله العالی ـ را که خود شاخه ای ستبر از شجره طیبه مرجعیت است نباید به عنوان یک رویداد معمولی تلقی کرد و پرونده آن را بست بلکه این امر گویای نکات در خور تامل فراوانی در باره نهاد مبارک و تاریخی مرجعیت است.

مرجعیت تشیع از آغاز دوره غیبت ـ که دوران یتیمی شیعه و پیروان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است ـ بار سنگین سرپرستی یتیمان آل محمد علیهم السلام و صیانت از ثقلین را بر دوش گرفت و با استعانت از خداوند متعال و استمداد از قطب عالم امکان صاحب عصر و زمان حضرت حجت بن الحسن العسکری ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ تاکنون با شایستگی و در حد توان و مقدورات تاریخی خود از حمل این امانت بزرگ سرفراز بیرون آمده است.

ادامه